Mετά δέκα ημέρες μάς έστειλαν ψεύτικες ταυτότητες και εγώ μαζί με την Λένα έφυγα ως κυρία Άννα Πετρίδη με την κόρη της, με τραίνο για το Λαύριο. O Χρήστος ως γιος του γιατρού Bρυώνη με άλλο μέσο και άλλο όνομα. Πρέπει να πω πως μέχρι να βρεθούμε πάλι όλοι μαζί σε μια σπηλιά του Λαυρίου είχα μεγάλη ανησυχία.
[…]
Mπαρκάραμε όπως όπως και τα ξημερώματα σταθήκαμε σ’ ένα λιμανάκι έρημο, στο πίσω μέρος της Τήνου. Tώρα τα περιγράφω έτσι απλά και εύκολα, αλλά πρέπει να ομολογήσω πως ήταν τρομερή περιπέτεια, και να έχω το Χρήστο και τη Λένα που ήταν ενθουσιασμένοι, νόμιζαν πως ζούσαν μυθιστόρημα περιπέτειας.
Στον Τσεσμέ φτάσαμε μετά 36 ώρες. Εκεί μας παρέλαβε ο Βαλασάκης που το είχε ήδη σκάσει νωρίτερα από εμάς και μας πήγε στο ξενοδοχείο στη Σμύρνη, όπου μείναμε πάνω από 20 ημέρες. Kι αυτό γιατί η ελληνική κυβέρνηση δεν μας έδινε άδεια να πάμε στη Βηρυτό, όπου εν τω μεταξύ είχε απελαθεί από το Κάιρο ο Μήτσος. Άδεια να φύγουμε πήραμε μόνο όταν η Τουρκική κυβέρνηση μου έδωσε άδεια να παραμείνω με τα παιδιά μου στην Τουρκία μέχρι τέλος του πολέμου. Έτσι αναγκάστηκε η κυβέρνηση Παπανδρέου να μου δώσει άδεια αναχωρήσεως και εγκαταστάσεώς μου στη Βηρυτό.

Έλζα Δ. Λαμπράκη, «Μάιος 1944» (απόσπασμα), από το: Κομμάτια της ζωής μου, [Αθήνα], 2004, Ερμής 2018.

 *    *    *    *    *

Ιούνιος 1944: Σμύρνη

Στη Σμύρνη, ήσυχοι πλέον το επόμενο πρωί, παίρναμε το πρωινό μας στο ξενοδοχείο, όταν ο Χρήστος μού είπε ότι υπάρχει ζωολογικός κήπος με άγρια ζώα πολύ κοντά στο ξενοδοχείο. Για να περάσει η ώρα, διηγήθηκα στα παιδιά την ιστορία του Βασιλέως Αλεξάνδρου, που πέθανε από δάγκωμα μαϊμούς. Σε λίγο βρισκόμασταν στο ζωολογικό κήπο. Τα παιδιά ζήτησαν να τους πάρω σπόρους για να δώσουν στις μαϊμούδες. Αμέσως είπα στον ατίθασο γιο μου «πρόσεξε μην πηδήξεις το διαχωριστικό συρματόπλεγμα, αλλά από μακριά να ρίξετε τους σπόρους στο κλουβί». Δεν πρόφτασα να γυρίσω το κεφάλι μου κι ο Χρήστος πήδηξε, έφτασε κοντά στο κλουβί και με το χέρι του έδωσε τους σπόρους. Βέβαια η μαϊμού βιάστηκε να φάει τους σπόρους και δάγκωσε το χέρι του Χρήστου. Μόλις τον είδα, παρ’ όλο το φόβο μου τον άρπαξα, τον ξυλοφόρτωσα και τον πήρα από το χέρι για να βρούμε ένα γιατρό. Βλέπω μια ανοιχτή πόρτα ενός σπιτιού, μπαίνω μέσα κι ανοίγω μια βρύση κι αρχίζω να στύβω το χέρι που είχε δαγκώσει η μαϊμού, για να φύγει όλο το αίμα. Ρωτώ σ’ ένα φαρμακείο αν υπάρχει αντιτετανικός ορός και μου απαντούν, ότι μόνο στο μοναστήρι, από τις καθολικές μοναχές θα μπορέσω να βρω. Βρίσκω έναν αμαξά που κάτι καταλάβαινε από ελληνικά και με ένα καλό μπαχτσίσι, οδήγησε τη Λένα στο μοναστήρι. Σε μία ώρα, όλα είχαν τελειώσει, αλλά ο Χρήστος έμεινε για δέκα μέρες υπό αυστηρή δίαιτα όπως χρειαζόταν τότε μετά τη χρήση του αντιτετανικού. Αυτή η δίαιτα ήταν η τιμωρία του: έβλεπε τα ωραία τούρκικα φαγητά τα οποία εμείς απολαμβάναμε κι αυτός επί δέκα ημέρες έτρωγε λαπάδες και χόρτα βραστά.

Άλλη διασκέδαση στη Σμύρνη ήταν το Cazinozu, ένα υπαίθριο εστιατόριο και κέντρο, που κάθε βράδυ γέμιζε με Τούρκους, Έλληνες και άλλους ξένους, που είχαν έρθει για να διεκπεραιωθούν στη M. Ανατολή. Εκεί μια νεαρά χορεύτρια, έως 15 χρόνων, χόρευε το χορό της κοιλιάς. Tα παιδιά ήταν ενθουσιασμένα με το πρωτόγνωρο θέαμα και ο Χρήστος τόσο εντυπωσιάστηκε στα δέκα του χρόνια που όταν την είδε να χορεύει ημίγυμνη με κάτι φτερά στον ποπό της και στο στήθος της, κρύφτηκε κάτω από το τραπέζι. Αλλά όσο τα παιδιά ήταν ενθουσιασμένα, τόσο εγώ αισθανόμουν πολύ δυσάρεστα. Tο Cazinozu είχε γίνει στη θέση του άλλοτε ορθόδοξου νεκροταφείου και το μαρμάρινο δάπεδο ήταν καμωμένο από τις ταφόπλακες που είχαν ξηλώσει και προσπαθήσει βιαστικά να σβήσουν τα ονόματα. Έτσι έβλεπες ακόμα μερικές πλάκες με σταυρούς και άλλες με χριστιανικά ονόματα. Παρ’ όλες τις παρακλήσεις των παιδιών, πήγαμε πολύ λίγες φορές.

Για ν’ απασχολήσω τα παιδιά, τους αγόρασα καλάμια και αγκίστρια και δόλωμα και με μια νεαρή γαλλόφωνη τουρκάλα, την Γκυνές, που είχα προσλάβει, τους άφηνα στην προκυμαία για να ψαρεύουν. Βέβαια, πολύ γρήγορα βαρέθηκαν και τη δασκάλα και τα ψάρια, γιατί μόλις έπιαναν ένα ψαράκι τ’ αλητάκια τούς τα έκλεβαν απ’ το κουβαδάκι.

Περιοριστήκαμε σε περιπάτους ανά την πόλη, πήγαμε ώς το Κορδελιό, όπου άλλοτε υπήρχαν μόνο Έλληνες και τώρα είναι ένα μικρό χωριουδάκι, όπου το μόνο που είχε απομείνει ήταν το τραμ που το τραβούσαν άλογα. Στον ανήφορο κατεβαίναμε από το τραμ, περπατούσαμε είκοσι μέτρα πεζοί και ξανά επιβίβασις για το υπόλοιπο της διαδρομής.

Έλζα Δ. Λαμπράκη, «Μάιος 1944» (απόσπασμα), από το: Κομμάτια της ζωής μου, [Αθήνα], 2004.

*    *    *    *    *

28 Ιουνίου 1944
Smyrna/Izmir, British Consulate General, Emergency Certificate, No 1115/Z

Πιστοποιητικό εκτάκτου ανάγκης, χορηγούμενο ατελώς στην Έλζα Δ. Λαμπράκη, ως Βρετανίδα υπήκοο (Κυπρία) συνοδευόμενη από τα παιδιά της Λένα και Χρήστο, ισχύον για ταξίδι με τραίνο Σμύρνη-Χαλέπι, προς τη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Θεώρηση της ίδιας αρχής και την ίδια ημερομηνία για ταξίδι στη Συρία, εκ μέρους των Βρετανικών Στρατιωτικών Αρχών στη Συρία και τον Λίβανο. Γενικό Προξενείο της Βρετανίας, υποπρόξενος Edward Alfred Edwards. Υπογραφή: Elza D. Lambrakis.
Φωτογραφία της Έλζας Λαμπράκη με τη Λένα Λαμπράκη και τον Χρήστο Λαμπράκη.

*    *    *    *    *

25 Ιουλίου 1944
Ankara, Ambassade Royale de Grèce, Passeport spécial No 23

Ειδικό διαβατήριο της Έλζας Λαμπράκη, ως υπαλλήλου του Υπουργείου Κοινωνικής Προνοίας, και των τέκνων της, Λένας και Χρήστου, με προορισμό τη Βηρυτό μέσω φιλικών χωρών. Εκδούσα αρχή: Πρεσβεία της Κυβέρνησης του Βασιλείου της Ελλάδος στην Άγκυρα, πρέσβης Ραφαήλ Ραφαήλ. Φωτογραφίες διαβατηρίου: Έλζα Λαμπράκη, Λένα Λαμπράκη, Χρήστος Λαμπράκης.

*    *    *    *    *

26 Ιουλίου 1944
Ankara, Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας, Υπηρεσία χορήγησης βίζας, αρ. 1354/1944. Ισχύς μέχρι τις 28 Αυγούστου 1944.

27 Ιουλίου 1944
Angora, His Britannic Majesty’s Embassy / British Embassy, βίζα αρ. 1390/44, διάρκειας 30 ημερών για ένα ταξίδι σε Συρία και Παλαιστίνη. [χφ αναγραφή: Mme E. Lambraki]

τέλη Ιουλίου 1944
Βηρυτός, παραμονή. Απόπειρα δηλητηρίασης του πατέρα.

*    *    *    *    *

Μέναμε όλοι μαζί ψηλά στο βουνό στο Λίβανο, στη Χαμάνα [Hammana, 26 χλμ ανατολικά της Βηρυτού]. Μια φορά την εβδομάδα κατέβαινα με τον Μήτσο, για να πάρει εφημερίδες, γράμματα, κι εγώ να κάνω μικροψώνια για τα παιδιά. Όπως τα οικονομικά μας μέσα ήταν πολύ περιορισμένα, το ζεύγος Κυπραίου, που ήταν εγκαταστημένο στη Βηρυτό, μας έδωσαν το κλειδί του σπιτιού τους (γιατί κι αυτοί παραθέριζαν στο βουνό), κι έτσι δεν πηγαίναμε στο ξενοδοχείο, αλλά το μεσημέρι ξεκουραζόμασταν και μαγείρευα κάτι ελαφρύ στο σπίτι. Τ’ απόγευμα κατά τις 5, μου λέει ο Μήτσος: «Πηγαίνω στο καφενείο “ΤΑΝΙΑ”» –ήταν κοντά στο σπίτι– «να πάρω ένα καφέ και πέρασε να με πάρεις μόλις τελειώσεις». Μετά μισή ώρα πέρασα με τ’ αυτοκίνητο για να τον πάρω και να επιστρέψουμε στη Χαμάνα. Στο δρόμο μού είπε: «Κάτι περίεργο ήταν στο καφενείο. Πρώτα δεν ήταν το συνηθισμένο γκαρσόνι και μόλις πήγα να δοκιμάσω τον καφέ, αισθάνθηκα μια περίεργη μυρωδιά, έφτυσα αμέσως τη γουλιά χωρίς να καταπιώ».

Έλζα Δ. Λαμπράκη, «Μάιος 1944» (απόσπασμα), από το: Κομμάτια της ζωής μου, [Αθήνα], 2004, Ερμής 2018.

*    *    *    *    *

28 Ιουλίου 1944
İslahiye, Gaziantep, T.C. [Türkiye Cumhuriyeti, Τουρκική Δημοκρατία], Αστυνομικό Τμήμα, έξοδος. Είσοδος από το Midan Akbas [Meidan Ekbis], Δημοκρατία της Συρίας, Υπηρεσία διαβατηρίων, [είσοδος].

18 Αυγούστου 1944
Beyrouth, Δημοκρατία της Συρίας, Sûreté Générale, Contrôle des étrangers, βίζα παραμονής 18.8.1944-18.9.1944, νέα βίζα 15.9.1944-18.10.1944

3 Οκτωβρίου 1944
Beirut, Τουρκική Δημοκρατία, Γενικό Προξενείο, Άδεια μετάβασης σε ξένες χώρες (αρ. 2840), άδεια για επιστροφή στην Τουρκία (αρ. 540).

7 Οκτωβρίου 1944
Beyrouth, Délégation Générale de France combattante au Levant, Ειδική βίζα (αρ. 146) διάρκειας τριών μηνών για έξοδο από τις χώρες της [εγγύς] Ανατολής προς Παλαιστίνη και Τουρκία και επανείσοδο.

9 Οκτωβρίου 1944
Beirut. Σφραγίδες: British Consulate General Beirut. Και: Seen good for Palestine. Not TransJordan. Αρ. 8890. Πάνω σε σφραγίδα χωρίς τόπο και ημερομηνία: Government of Palestine, Department of Migration, Άδεια προσωρινής παραμονής έως τρεις μήνες (Admitted for temporary residence not exceeding three months or for as long as this passport is valid whichever period is shorter, on condition that no paid employment is sought or accepted).

14 και 19 Οκτωβρίου 1944
Έξοδος και επανείσοδος από Ras al Nakoura, Government of Palestine, Department of Migration, Άδεια προσωρινής παραμονής έως τρεις μήνες (Admitted for temporary residence not exceeding three months or for as long as this passport is valid whichever period is shorter, on condition that no paid employment is sought or accepted) και Rép. Libanaise, Min. de l’Interieur, Sûreté Générale, Poste de Nakoura.

18 Οκτωβρίου 1944
Jerusalem, The Palestine Police Force (Defence reg. 27). Άδεια (αρ. 54967) για ένα ταξίδι [χφ αναγραφή: E. Lambraki & two children], από την Παλαιστίνη σε Συρία και Λίβανο. Ισχύς για 30 ημέρες.

*    *    *    *    *

Άγιοι Τόποι, Τελ Αβίβ

Ήταν αρχές Οκτωβρίου, όλοι καθισμένοι μπρος στο ραδιόφωνο, ακούγαμε τα ευχάριστα νέα ότι άρχισε η ήττα των γερμανικών στρατευμάτων, όχι μόνο στη Νορμανδία με την απόβαση των συμμάχων, αλλά σε όλα τα μέτωπα. Αμέσως ο Μήτσος μου λέει: «Πρέπει να φύγω και να φθάσω έγκαιρα στην ελεύθερη πλέον Ελλάδα για να φροντίσω τις εφημερίδες. Εσύ με τα παιδιά να μείνετε στη Βηρυτό έως ότου αρχίσει η συγκοινωνία με τα καράβια». Μ’ άφησε αρκετά χρήματα για να περάσουμε όσο καιρό θα χρειαζόταν. […] Τα παιδιά κι εγώ, μόνοι πλέον στη Βηρυτό, αποφασίσαμε να κάνουμε μερικές εκδρομές, για να γνωρίσουμε τον τόπο που μας φιλοξένησε και ίσως δεν θα ξαναβλέπαμε. Επισκεφθήκαμε τους ιερούς τόπους. Βαπτιστήκαμε στον Ιορδάνη, επισκεφθήκαμε το Τελ Αβίβ, αλλά πολύ γρήγορα άρχισα να νοσταλγώ το σπίτι μου. Και έτσι επρότεινα στα παιδιά να πάμε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ήλπιζα πως θα έβρισκα τρόπο να γυρίσω στην Ελλάδα. Μετά λίγες μέρες, στην Κωνσταντινούπολη πλέον, μου λέει ένας υπάλληλος του ξενοδοχείου, πως την άλλη εβδομάδα φεύγει το τελευταίο καΐκι για τον Πειραιά και μετά έχει ο Θεός πότε θ’ αρχίσουν οι τακτικές συγκοινωνίες. Τ’ ακούω κι αμέσως σκέπτομαι γιατί να μείνω με τα παιδιά στην Κωνσταντινούπολη και να μην πάω έως τη Σμύρνη, να προσπαθήσω να βρω μέσο να επιστρέψω στον τόπο μου.

Έλζα Δ. Λαμπράκη, «Βηρυτός» (απόσπασμα), από το: Κομμάτια της ζωής μου, [Αθήνα], 2004, Ερμής 2018.

*    *    *    *    *

In Sept. the British informed Lambrakis in Syria that he was free to move about as he pleased, except that he could not enter Turkey, Italy or Greece. He requested a confirmation of this in writing, which was never sent him; however, he was told again later that he could move about freely with certain exceptions; that if he so desired he could return to Egypt or go to Italy (after the departure of the Greek Govt) but that he was not free to return to Greece. He was therefore forced to enter Turkey secretly. In Izmir he met various Englishmen who suggested that he return to Greece with them, altho’ he told them that the British Govt had forbidden his return. He finally accepted transportation on a British caique, which brought him to Chios, where a British torpedo boat brought him to Piraeus. During his stay in the Middle East, British officers had approached him from time to time with offers of money; others told him that when he returned to Greece he would enjoy British favor.

Office of Strategic Services, Washington DC, Date of Information: 22 Nov 44. Subject: Views of Demetrios Lambrakis.

*    *    *    *    *

8 Νοεμβρίου 1944
Beyoğlu, Istanbul. Πρόσκληση σε εκδήλωση επί τη ευκαιρία της Απελευθέρωσης της Ελλάδας.

Έντυπο και χφ.: A l’occasion de la liberation de la Grèce Le Bureau d’Information Britannique prie Madame Lambrakis et son fils d’ assister à une représentation de films dans le Cinéma privé du Bureau à l’Ambassade Britannique, à Beyoğlu. Mercredi le 8 Novembre à 18 heures. R.S.V.P. Cocktails.